Oađe go sáhtát

Oađđin lea mearrideaddjin buori doaibmamii. Dat čuohcá moktii go mii oađđit hejot, ja min veadju čoavdit bargguid hedjona. Heajos oađđin maiddái heajuda muittu. Veadju dustet dovduičuohcci hástalusaid lea buorebut jus mii leat oađđán bures. Jus oađát unnán dahje heittogit, de sáhttá dagahit don dovddolaččat ii leat nu fárus. Du fuollanákca nannejuvvo bures oađđimiin. Dávjá hedjona oađđenkvalitehta ja ii oađe nu guhká go smávvamánát leat viesus. Dalle lea dehálaš láhčit dili nu ahte beasat oađđit buoremus lági mielde. Lea maiddái dehálaš ahte smávva mánát ođđet buoremus lági mielde. Jus árrat eallimis oađđá bures, dalle dávjá maŋŋel nai eallimis oađđá bures. Máná ovdáneapmái lea danne dehálaš ahte son oađđá bures. Šaddet buorit mánáid-ollesolbmuid-ovttasdoaibmamat go mánát ja ollesolbmot ođđet bures.

Njuoratmánát ođđet dábálaččat gaskal 13 ja 17 diimmu jándoris. 3 mánnosaš njuoratmánná oađđá jotkkolaččat guhkimusat sullii 3,5 diimmu, 6 mánnosaš njuoratmánná ges sullii 6 diimmu Lea dábálaš mánná oađđá 2 dahje 3 geardde beaivet go lea 6 mánnosaš, ja 2 geardde beaivet go lea gaskal 9 ja 12 mánnosaš.

Geahčá dás dievaslaš bajilgova agis ja rávvejuvvon oađđináiggis.

Mánát dávjá álggos ođđet veaháš geahppasit, dasto veahá losibut, ja dađistaga fas ođđet geahppaseappot. Máná eallima vuosttaš mánuid mánná eanas oađđá geahppasit. Aiddoriegádan mánáin leat oanehis oađđináigodagat mat bistet birrasiid 50-60 minuhta hávális. Ovdal mánná nubbi oađđinvurrui manná, de orru dego livččii gulláme. Muhto váldime máná bajás, ale muosehuhte oađđima. Dát lihkastagat sáhttet mearkkašit máná rumaš sáhttá leame doaimmas vaikko son oađđá bures. Muhtomin sáhttá ártegit nirvut ámadajuin, ráhkadit veaháš jienaid, fáhkkestaga hirret gieđaid, dahje lihkastagat čalmmiin vaikko don ieš oainnát sus leat čalmmit gitta. Lea gal veaháš imaš, muhtomin sáhttá váttis diehtit leago mánná oađđime vai ii. Lea álki jurddašit ahte nirvumat ámadajus ja eará lihkastagat čájehit mánná lea borranmielas, sus leat bákčasat, lea baleš dahje njuolgut dušše dárbbaša jeđđehusa ja lagasvuođa. Muhtumat hupmagohtet, gusket dahje váldet máná bajás nu ahte son gullá. Rumaš lea hui unnán aktiiva ja mánná dušše soames háve nirvu ámadajuin go oađđá lossadit. Muhtumat sáhttet šaddat balus go eai báljo gula dahje oainne máná vuoigŋame go oađđá lossadit. Sáhttá buorre dovdat iešguđet oađđinmuttuid vai it muosehuhte máná go lea oađđime - juogo geahppasit dahje lossadit.

Jus dus lea mihkkege maid jurddašalat máná oađđima dáfus, huma doaktáriin, jorttamovrrain, dearvvašvuođabuohccedivššáriin dan birra, dahje huma muhtumiin dearvvašvuođastašuvnnas.

• Oađehisvuohta mánáin lea dábálaš, ja mii jáhkkit sullii 25 proseanttas buot mánáin leat kronihkalaš váttisvuođat nohkkat dahje bisuhit oađđima. Eastadit váilevaš oađđima (njuoratmánáin ja stuorát mánáin), de lea hui dehálaš árrat ráhkadit buriid rutiinnaid. Jus aktiviseret máná beaivet, ja válddát olggos beaivečuovggas, de dainna oađđá guhkibut ja buorebut ihkku. Mánát vuollel 3 jagi dárbbašit dábálaččat oađđit nai beaivet. Dá leat muhtun buorit oađđinrutiidnacavgileamit unnimus mánáide.
• Beaivet sáhttá mánná oađđit olgun mánnávovnnas dahje lanjas gos láseliinnit leat rahppon. Dalle veahkehat máná earuhit gaskal beaivvi ja ija.
• Ihkku berre oađđenlatnja leat seavdnjat, jaska ja bures biggohuvvon. Geavat unna idjačuovggaža jus dat oadjuda máná.
• Ordne fásta nohkkanrutiinnaid. Dalle sáhttá nugo ovdamearkka dihte lávggodit, lohkat ja dahkat eará jaskkodahtti doaimmat. Atte olu liekkusvuođa ja lagasvuođa. Garvve vai mánná ii šatta hui vilddas 1-2 diimmu ovdalgo galgá nohkkat.
  
  
• Aiddoriegádan njuoratmánná ii earut beaivvi ja ija, ja njammá dábálaččat gaskal juohke 2. ja 4. diimmu olles jándora. Dát lea áibbas dábálaš ja nu galgá leat. Go mánná lea sullii 3-6 mánnosaš, de jándorritma nannejuvvo ja šaddá stuorát erohus beaivvis ja ijas. Dál berre mánná oahppat oađđit ieš okto go bijat dan nohkkat go lea váibbas, muhto ain gozus, dasto manat olggos lanjas ovdalgo nohkká. Geahččal váldit gulul ja leage oadjebas go bijat máná nohkkat. Mii speadjalastit ja váikkuhit nubbi nuppi, nu ahte ráfálaš ja oadjebas nohkkan, váikkuha positiivvalaččat oađđimii.
  
  
• Sullii 5-6 mánnosaččas ii berre mánnái addit biepmu go dat gullá ihkku, eambbo jus das lea fysiologalaš dárbu dasa. Mánáid ii berre biebmat vai nohkket. Atte dasa baicce veaháš biepmu ovdal nohkkanáiggi. Dainna vugiin sáhttá garvit ahte mánná háliida biepmu vai fas nohkká. Ahte mánná muhtomin oažžu biepmu ovdalgo galgá nohkkat lea diehttalasat ortnegis, ja dat ferte dieđusge oažžut biepmu jus lea borranmielas, dat lea práksisa biebmat njuoratmáná VAI dat galgá nohkkat mii ollu fágaolbmuid mielas ii leat buorre - daningo go dat heajuda máná návcca nohkkat dovddavásihusaid haga.
• Jus mánná ii jaskkot dakkaviđe go bijat dan nohkkat, de vuordde veaháš addimis dasa responssa vai oažžu vejolašvuođa ieš nohkkat.
• Go mánná gohcá ihkku, de galggat geahččalit addit dasa nu oanehis responssa go vejolaš. Veahkehit/doarjut máná iežas jaskkodit dahje nohkkat, de sáhttá varieret jeđđehusa maid addá, ja geahččat jaskkoda mánná geahppaset mállet jeđđehusain go loktet dan eret seaŋggas. Jus mánná čierru go galgá nohkkat, de sáhttá geahppaset mánnái nohkkat fas jus suovvá jeđđejuvvot dan botta go veallá seaŋggas. Go jeđđehusa galggat addit dárbbu mielde geavat jeđđentráhpá cehkiid. Unná mánáš ii galgga veallát okto seaŋggas ja čierrut, muhto muhtomin sáhttá jierpmálaš veaháš vuordilit - mánná soaitá jaskkodit ieš veaháš áiggi geahčen ja nohkká iešalddis. Mii galgat jeđđet dárbbu mielde, dađistaga fuobmábeahtti mii dutnuide doaibmá buoremusat. Jeara rávvagiid ja bagadallama dearvvašvuođastašuvnnas jus unnán oađđin lea árgabeaivái mihtilmas.

• Máná lea áibbas dan duohken ahte ollesolbmot suddjejit su. Fuollarolla šaddá earenoamáš gáibideaddji jus it leat vuoŋis. Mađi eanet vuoŋis leat, dađi eambbo jáhkehahtti lea don nagodat dustet gáibideaddji dilálašvuođaid mat sáhttet čuožžilit go lea njuoratmánná viesus.
• Dutnje ii leat buorre oađđit beare unnán. Váikkuhus beare unnán oađđimis sáhttá leat ahte šaddá váddáseappot hálddašit iežas dovdduid. Don it leat nu áicil go leat váibbas ja váiban. Sáhttet šaddat duođalaš váikkuhusat jus it oađe go sáhtát - go leat ožžon njuoratmáná.
• Jus leat oađđán beare unnán, de oađe go sáhtát - maiddái beaivet (áinnas nu árrat go vejolaš). Ordne ovdamearkka dihte dili nu ahte sáhtát oađđit go njuoratmánná oađđá. Dalle leat eambbo vuoŋis go njuoratmánná lea gohcime ja dárbbaša du. Jus leahppi guoktin, de sáhttibeahtti áinnas lonohallat idjagohcima vai goabbáge dudnos beassá gaskkohagaid oađđit bures.

Maiddái ollu ollesolbmot rahčet oađđimiin, ja mii jáhkkit birrasiid 15 proseantta bártida bissovaš oađehisvuođain. Dá leat muhtun rávvagat vai don ollesolmmožin galggat bures ja doarvái oađđit:

• Jus ražat nohkkat eahkes, de sáhttá buorre jus it juga koffeiinna maŋŋel lunšša. Gáfes, deajas, šuhkoládas, colas- ja energiijajuhkamušain lea buohkain koffeiidna. Maiddái nikotiinnain sáhtát šaddat virkui itge nagot nohkkat. Vaikko ollugat vásihit alkohola sáhttá oađđimii ávkin, de oađđinkvalitehta hedjona maŋemus oasis ihkku - obbalaččat dasto alkohola heajuda oađđinkvalitehta.
• Idjaoađđin hedjona jus beaivet oađát. Oanehis 10-15 nohkesteapmi dábálaččat ii čuoza idjaoađđimii, ja berre dahkkot nu árrat eahkedis go vejolaš. Vuosttaš mánuid aiddoriegádan mánáin viesus lea spiehkastatdilli gos lea dehálaš oađđit go lea vejolašvuohta dahkat dan.
• Fysalaš aktivitehta maŋŋelgaskabeaivvi lea optimála buoridit oađđima. Maŋemus diimmuid ovdal go galgá nohkkat, de berre garvit garra fysalaš rahčamiid, gáibideaddji intellektuála barggu ja suddjet iežas garra dovduičuohcci jurddaváikkuhusain, nugo nákkuin ja unohisvuođain.
• Garvve garra olgočuovggaid (ovdamearkka dihte beaivváščalbmelásiiguin) maŋemus diimmuid ovdal galggat nohkkat.
• Liegga lávggodeapmi 30 minuhta, maŋemusat 2 diimmu ovdal galggat nohkkat, sáhttá buoridit nohkkanvejolašvuođaid. Sáhttá maid jierpmálaš veaháš boradit 1-2 diimmu ovdalgo manat velledit seŋgii, daningo borramiella sáhttá muosehuhttit oađđima.
• Cáhkket nu unna čuovggaža go vejolaš jus fertet lihkkat ihkku, alege geahča diimmu ihkku.
• Oađđenlanjas galgá jaska ja seavdnjat. Temperatuvra berre leat sullii 15-20 gráda.
• Lihka seamma áigái juohke beaivvi, čieža beaivvi vahkus, beroškeahttá man olu leat oađđán (vahkkoloahpaid ja friddjabeivviid eanemusat 1-2 diimmu maŋŋel).

Jus galggat fárrolaga oađđit mánáin, de lea dehálaš ahte

• don gii oađát/dii geat oađđibehtet fárrolaga it/ehpet borggut dahje snuvsse, ja eadni ii leat borgguhan áhpehisvuođas.
• don gii oađát /dii geat oađđibehtet fárrolaga ehpet leat geavahan alkohola, eará gárrenmirkkuid dahje dálkasiid mat dahket du/din berošmeahttumin
• Mánná biddjo álohii oađđit čielgge ala - njuoratmánát eai ábut oađđit nu ahte čoavji lea su ratti vuostá geainna oađđá ovttas
• seaŋggas lea fásta guoddá, ja lea doarvái govdat nu ahte mánná oažžu buori saji - ii ábut sáhttit gáhččat eret seaŋggas dahje vulos guottáid latnjagaskii
• mánás lea sierra mánáid unna ja geahppa oađđengovččas
• váhnemat ja mánná leat dearvašat
• mánná ii leat riegádan beare árrat/ovdaláigge
• Lea buorre áibmoboahtu ja muttágis liekkas (su. 18°) doppe gos mánná oađđá
• mánná galgá álohii oađđit čielggi alde
• ii leat oadjebas oađđit mánáin fárrolaga soffás dahje mieiganstuolus

Geahča maiddái gihppaga Trygt sovemiljø for spedbarnet, man LUB lea almmuhan ovttas Nasjonalt kompetansesenter for amming ja Dearvvašvuođadirektoráhtain, ja bajilgova Nasjonal kompetansetjeneste for søvnsykdommer.